Baharatlar beşerler için çok eski çağlardan beri gerek tedavi gerekse yemeklere tat vermesi için kullanılmaktadır. Çok farklı biçimde kullanılan baharatlar bazen bir bitkinin tohumu yahut çiçeği, bazen bir ağacın kabuğu, yahut meyvesi olarak karşımıza çıkar.
Günümüzde dünyada en çok Güney Asyalılar tarafından baharat kullanılmaktadır. Dünyanın birçok ülkesinde kullanılan baharatlar elbette ülkemizde de kullanılmaktadır. Türkiye de baharat tüketimi konusunda en çok kullanan ülkeler ortasında yer almaktadır. Bilhassa ülkemizde doğu ve güneydoğu Anadolu mutfak kültüründe baharat belirleyici rol oynamaktadır.
Baharatlar yalnızca yemeklerde değil birebir vakit diş macunlarında parfümlerde kozmetik eserlerin içinde de kullanılmaktadır.
Bu kadar farklı halde karşımıza çıkan baharatlar alerjik şikayetleri yol açabilir mi ? yahut alerjisi olan şahıslarda şikayetlerin artmasına yol açabilir mi? sorusunun sorulmasına yol açar.
BAHARAT ALERJİSİ NEDİR?
Baharatlar yemeklerimize tat ve koku vermesi için günlük hayatımızda çok kere kullandığımız eserlerdir. Özellikler yemeklerimize tat vermesi için kullandığımızı baharatlar bitkilerden oluştuğu için çeşitli alerjik şikayetlere yol açabilir. Bilhassa polen alerjisi olan hastalarda örneğin pelin otu (artemisia vulgaris ) hassaslığı olan hastalarda baharatlara karşıda alerji olduğu görülmektedir. Polenler ile besinler ortasındaki çapraz tepkiler nedeniyle bu tıp alerjik tepkiler görülebilir.
Günlük hayatımızda kullandığımız bir çok parfüm yahut duş jelinde, diş macununda baharatların kokularından yahut kimyasal özelliklerinden faydalanılır.
Baharatlara karşı alerjik şikayetler bir çok kere bildirilmiştir. Amerikan Alerji Astım ve İmmünoloji derneğinin (ACAAI) 2012 yılı bilimsel toplantısında yapılan bir sunuma nazaran, dünyadaki insanların % 2 ile %3’ü, baharatlara karşı alerjik bir tepkiye sahiptir. Bu alerjiler, tüm besin alerjilerinin % 2’sini temsil edebilir, lakin bunlar için emniyetli testlerin olmayışı nedeniyle teşhis zordur. Bu yüzden gözden kaçabilir. Alerjik tepkilerin hapşırmadan hayatı tehdit eden anafilaksiye kadar değişebileceğini unutmamalıyız. Ayrıca hayatımızın besinler dışında birçok alanında kozmetikten, diş macuna ve başka diş eserlerinde kullanılan baharatlar alerjimizi tetikleyebilir.
Baharatların yol açtığı alerjik tepkiler teneffüs yoluyla yani inhalasyon ile olursa büyük olasılıkla burun akıntısı hapşurma kaşıntı gözlerde kaşıntıya (rinokonjonktivite ), reaktif havayoluna yahut astıma yol açabilir. Sindirim sistemi ile alındığında bedende kaşıntı kızarıklık ve kabarıklık yani ürtiker şikayetlerine yol açabileceği üzere nefes darlığı baş dönmesi bayılma üzere hayatı tehdit eden anafilaktik şok şikayetlerine de yol açabilir.
Baharatlar ile oluşan tepkilere bakıldığında ekseriyetle alerjik tepkilerin tetikleyicisi olarak görülürler, bunun dışında alerjik tepkilerde görülen IgE antikorlarının aracılık ettiği tepkiler çok daha ender görülür.
Hazır besin dalında baharatlar ve onlara eşlik eden öteki katkı unsurlarının besinlerin içine eklenmesi son derece yaygın olarak yapılmaktadır. Baharatlar bitkilerin çiçek yahut tohumlarından elde edilir ve bu nedenle alerjik olabilme potansiyelleri vardır. Besin katkı unsurları olarak kullanılan tartarazin, glutamat, üzere kimyasal hususlarda tıpkı biçimde alerjik tepkilere benzeri reaksiyonlara yol açabilir.
Hastaların sahip olduğu tepkilerin birden fazla, gerçek alerjik tepkiler değildir. Baharatlara kendilerine karşı oluşan antikorlar üzerinden alerjik tepkilere yol açmadan besin intoleransı ile uyumlu alerjik olmayan tepkilere yol açabilir. Erken tip olarak isimlendirilen IgE aracılı tepkilerin tespit edilmesi son derece değerlidir. Anafilaksi üzere hayatı tehdit edici alerjik tepkiler IgE aracılı erken tip tepkilerle görülebileceği unutulmamalıdır. Alerjik olmayan yani IgE aracılı olmayan bir tepkinin kendi kendini sınırlaması mümkündür.
BAHARAT ALERJİSİ BELİRTERİ NELERDİR ?
Günümüzde yemeklerimizde yahut kozmetik eserlerde çok sık kullandığımız baharatlar bazen tatları bazen kokuları ile hayatımıza renk katarlar.
En çok kullandığımıza baharatlar: Yenibahar, Fesleğen, Defne Yaprağı, Tarçın, Karanfil, Kimyon Tohumu, Köri, Dereotu, Rezene, Zencefil, Mercanköşk, Hardal, Hindistan Cevizi, Kekik, Kırmızı Biber, Maydanoz, Biber (siyah), Biber (kırmızı), Nane, Biberiye, Adaçayı, Kekik sayılabilir.
Baharatlarla ilgili olarak yayınlanmış olan birçok tepki görülmüştür bir kısmı alerjik bir kısmı alerjik olmayan tepkilerdir.
Baharatları içinde yer alan kimyasal unsurlar bedenimizde çeşitli yansılar yol açabilir. Bunların bir kısmı bizi çok rahatsız edebilir lakin alerjik olmayan bu reaksiyonlardır ve daha çok besin intoleransı olarak isimlendirilir.
Alerjik Olmayan Reaksiyonlar
• Ciltte kızarıklık: Baharatlar deriye temas ettiğinde tahrişe ve sonuçta döküntülere neden olabilecek özelliklere sahiptir.
Örnek: Tarçın, cilde temas ettiği lokal bir döküntüye neden olabilir.
• Öksürük: Bu tip tepki muhtemelen gerçek bir alerjiden fazla tahriş edici bir tesirden kaynaklanır.
Örneğin: Karabiber, astımı olan hastalarda öksürüğe neden olabilir yahut astım semptomlarını tetikleyebilir.
Kırmızı acı biber yenildiğinde sıcaklık basması ishal üzere şikayetler acı biberin içinde yer alan kimyasal unsurlarla alakalıdır. Acılı baharatları yerken gözlerinizin yaşarmasına ve ağzının yanmasına sebep olabilir. Bu baharatlardaki kimyasal hususlar (sırasıyla kapsaisin ve izotiyosiyanat) burun ve ağız mukoz membranlarını tahriş eder. Bu durumda, tesir fizyolojik ve acil cevaptır
Baharatların içinde yer alan kimyasal içeriklere bağlı olarak çarpıntı halsizlik tüm bedende görülen kırmızı döküntü alerjik olmayan yollardan oluşabilir.
Alerjik reaksiyonlar
• Anafilaksi (alerjik şok ): Son derece az olmakla birlikte, kimi baharatlarla anafilaksi bildirilmiştir. Baharatların alınmasından sonra nefes darlığı baş dönmesi tüm bedende kaşıntı kızarıklık üzere şikayetleri ile kendini gösteren anafilaksi kekik, kişniş, kimyon ile tanımlamıştır.
• Teneffüs yoluyla devamlı maruz kalan hastalarda rinit, konjuktivit, yahut astım şikayetlerine yol açabilir.
• Polen alerjisi olan birtakım hastalarda baharatlara karşı alerjik tepkiler görülebilir. Bilhassa pelin otu ve huş ağaçı poleni ile çapraz tepki gösteren baharatlar aldığında ağız içinde ve dudaklarda kaşıntı kızarıklık şişlik ile kendini gösteren oral alerji sendromu görülebilir. Huş poleni ve baharat sendromunda anafilaktik şok olduğu gösterilmiştir.
• Susam tohumu ile ilgili olarak daha sık anafilaksi tanımlanmıştır. Birçok baharat karışımlarında bulunabileceği için dikkat edilmesi gereklidir. susam ayrıyeten kimi baharatlarla hardal fıstık ve ceviz ile çapraz tepki verdiği için bu besinlere dikkat etmek gerekir. Susam alerjisi olduğu bilinen hastaların, susamdan uzak durmaya dikkat etmesi gerekir.
• Baharatlar deriyle temas ettiğinde geç tip alerjik tepkiyle gelişen alerjik kontakt dermatite yol açar. Baharatlara bağlı olarak gelişen kontakt dermatit bilhassa baharat ile teması çok fazla olan aktarlar yahut aşçılarda görülebilir. Tarçın ile temas sonrasında alerjik kontakt dermatit bildirilmiştir. Alerjik kontakt dermatit gelişmesine yol açan birtakım baharatlar sindirim sisteminden geçtiğinde daha önemli olabilen sistemik alerjik kontakt dermatite yol açabilir. Baharat içeren diş macunu, parfüm yahut öteki kozmetik eserlerde baharatlara karşı olan alerjik tepkilerin oluşmasına yol açmaktadır.
BAHARAT ALERJİSİ TANISI NASIL KONULUR ?
Bir baharat alerjisinden şüpheleniliyorsa, alerji uzmanına gitmeniz uygun olur. Baharat alerjisi kendini farklı belirtilerle gösterebilir. Bu yüzden alerji uzmanı tarafından detaylı bir kıssa alınması ve gerekli testlerin yapılarak teşhisin konulması uygun olur.
Baharat alerjisinin teşhisinin konulması için alerji deri testi ( prick test) yapılabilir. Polen alerjisi ve besin alerjisinin teşhisini koymak için kullandığımız deri prick test baharat alerjisinin tanısı koymak içinde kullanılabilir lakin bilhassa acı içeren baharatlarda deri testleri yanlışsız teşhis koymada kâfi olmayabilir. Acı içeren baharatların dışındaki baharatların teşhisinde kullanılan deri prick testlerinde olumlu gerçek sonuçlar alınabilir.
Prick to prick tekniği ile taze baharatlar yahut ekstreleri kullanılarak yapılır ve alerjik tepkiye yol açan baharat tespit edilebilir. Bu testler riskli olduğu için kesinlikle alerji uzmanları tarafından yapılması uygun olur.
Deri testleri dışında kandan bakılan alerji testleri de baharat alerjisi teşhisini koymak için gerekli olabilir. Baharat alerjisine yol açtığını düşünülen besine özel spesifik IgE bakılması teşhis için yararlı olabilir. Bununla birlikte, ticari kitlerin birçoklarının yalnızca küçük bir baharat çeşidini test etmek için kullanıldığından kâfi sayıda baharat tespit edilemeyebilir.
Bunun dışında baharatların kendisi yahut polenlerle bağını ortaya koymak için deri testleri ile birlikte kandan bakılan alerjen komponent testleri ile hem alerji yol açan alerjenler hem de alerjiye neden olan polen ile baharatların ortak alerjenleri saptanabilmektedir.
Gıda alerjilerinin teşhisinde kullanılan testler için bazofil aktivasyon testleri ve besin provaksyon testleri daha az olarak kullanılmaktadır. Bilhassa besin provakasyon testleri alerji uzmanları nezaretinde yapılması gereklidir.
Yama testi geç tip alerjik tepkileri göstermek için kullanılır. Baharatların yol açmış olduğu kontakt dermatit teşhisini koymak için yama testlerinden faydalanılır. Bilhassa mesleksel olarak aktarlar yahut baharatları maruziyeti olan bireyler dışında baharat içeren diş macunu kremler duş jelleri yahut parfüm üzere kozmetik eserlerin alerjik kontakt dermatite yol açabileceği unutulmamalıdır. Yama testleri olumluluğu en fazla zencefil, hindistan cevizi ve kekik ile saptanmıştır.
Şüpheli baharat için uygun konsantrasyonlarda hazırlanan bir özüt ile yama testi yapılabilir. Baharatın kendisinin iritasyona yol açabileceği göz önünde bulundurulması kıymetlidir. Lakin, tüm baharatlar bu biçimde test edilemez,
Bu zorluklar göz önünde bulundurulduğunda, şahsî tecrübe ve alerji uzmanından yardım almak çoklukla teşhis koymada çok kıymetlidir.
BAHARAT ALERJİSİNİN TEDAVİSİ NASIL YAPILIR ?
Baharat alerjisinin tanısı konulduktan sonra tedavisi büyük ölçüde semptomlara tipine ve şiddetine bağlıdır.
Gıda alerjilerinde olduğu üzere baharat alerjisinin tedavisinde mevcut yaklaşım, alerjenin önlenmesi ve alerjik tepkilerin derhal tedavi edilmesi daha önemli olabilecek olarak tepkilerin engellenmesine dayanır. Tüm bunların içinde en değerlisi hastanın eğitimidir.
Alerjiye neden olan özel baharat belirlenene kadar, hasta kuşkulu baharattan kaçınmalı ve şikayetleri için ilaç kullanması gerekebilir. Bilhassa anafilaktik şok riski bulunan hastaların yanlarında kendi kendine enjekte edilebileceği epinefrin bulundurması gereklidir.
Baharat alerjisine yol açan baharat tespit edildiyse katiyetle kullanmaması önlenmelidir. Paketlenmiş besinler konusunda dikkat etmesi, lokantalarda yemek yerken çok dikkat etmesi gerektiğini bilmelidir. Besin etiketlerinin okuması gerektiği ayrıyeten bu tesirlerin eksiksiz olmayabileceği, bu yüzden, potansiyel olabilecek yiyecek hakkında ihtiyatlı olması konusunda eğitimli olmalıdır.
Alerjik olan baharatlar alındığında şikayetleri ortaya çıktığında ilaç tedavisi önerilir.
Komplike olmayan bir alerji için, oral antihistaminikler kullanılabilir. Alerji semptomlarını tetikleyen bağışıklık sistemi tarafından salınan histamin aktivitesini baskılayarak rahatlama sağlayabilir.
Baharatların teması sonrasında ortaya çıkan alerjik kontakt dermatit için topikal bir kortikosteroid içeren kremler kızarıklığı azaltmaya yardımcı olabilir.
Oral kortikosteroidler daha çok durumlarda kullanması gerekir
Anafilaksi riski olan bireyler epinefrin otoenjektörü yanında taşımaları gerekir.
Baharat alerjilerinde kimi polenler yahut besinler çapraz tepki son derece kıymetlidir. Polen alerjisi olan birtakım hastalarda besinler bilhassa baharatlara alerji geliştiği gösterilmiştir. Bilhassa polen ve baharatlar ortasında çapraz tepki veren alerjenler yüksek ısıda alerjenik özelliklerine kaybedebilir. Bu yüzden pişirmek fırınlamak baharat alerjilerinden koruyabilir ancak kimi alerjenlerinde ısı ile alerjenik özelliği artabilir.
Polenler karşı faal bir biçimde uygulanan alerji aşısı (immunoterapi ) polen ile bağlı olan baharat alerjisi üzerine de tesirli olabilir fakat bu husus hakkında kâfi bilgi yoktur.
SONUÇ OLARAK
Baharatları yemeklerimize tat ve koku vermesi için günlük hayatımızda çok sefer kullanırız lakin baharatlarda öteki bitkilerin yol açtığı üzere alerjik tepkiler yol açabilir.
Baharatların yol açtığı alerjik tepkiler bedende kaşıntı kızarıklık ve kabarıklık yani ürtikerden nefes darlığı baş dönmesi bayılma üzere hayatı tehdit eden anafilaktik şoka kadar değişebilir. Ayrıyeten geç tip alerjik tepkilere yol açıp alerjik kontakt dermatite neden olabilir.
Dünyadaki insanların % 2 ile % 3’ü, baharatlara karşı alerjik bir tepkiye sahiptir. Bu alerjiler, tüm besin alerjilerinin % 2’sini temsil edebilir,
Baharatlarla ilgili olarak birçok tepki yayınlandığı görülmüştür. Bunların bir kısmı alerji bir kısmı alerjik olmayan tepkilerdir. Hastaların sahip olduğu tepkilerin birden fazla, gerçek alerjik tepkiler değildir.
Baharatları içinde yer alan kimyasal unsurlar bedenimizde çeşitli yansılar yol açabilir. Bunların bir kısmı bizi çok rahatsız edebilir lakin alerjik olmayan bu reaksiyonlar daha çok besin intoleransı olarak isimlendirilir.
Baharat alerjisinin teşhisinin konulması için birinci olarak alerji deri testi ( prick test) yapılabilir. Ayrıyeten kandan bakılan alerji testleri, yama testi ve oral provakasyon testleri ile gerçek bir teşhis konulabilir.
Gıda alerjilerinde olduğu üzere baharat alerjisinin tedavisinde mevcut yaklaşım, alerjenin önlenmesi ve alerjik tepkilerin derhal tedavi edilmesine dayanır.
Anafilaksi riski olan şahıslar epinefrin otoenjektörü yanında taşımaları gerekir.
Baharat alerjisinin teşhisinin konulması son derece zordur. Bu yüzden hastaların testlerin alerji uzmanları tarafından yapılması kıymetlendirilmesi son derece değerlidir.