Böbrek Taşı

Böbrek taşı, tıpta “nefrolitiazis” ya da, “ürolitiazis” olarak bilinen, böbreklerde biriken küçük ve sert mineral tortularıdır. Taşlar mineral ve asit tuzlarından meydana gelir. İdrarda bulunan mineraller ağırlaşarak kristaller halinde çöker ve vakit içerisinde büyüyerek böbrek taşını meydana getirir. İdrar olağanda kristallerin bir ortaya gelip büyümesini baskılayan kimyasallar içerir. Şayet kristaller gereğince küçük ise idrar kanalından tıkanıklık yapmadan geçecek ve fark edilmeden bedenden atılacaktır. Lakin bu kristaller bir ortaya gelerek büyür ve taş oluşur ise doğal yolar ile bedenden atılamazlar ve böbreklerden mesaneye kadar idrar yolunun rastgele bir bölgesi etkileyebilirler.

Neden böbrek taşı oluşur?

Böbrek taşlarının bilinen tek bir sebebi yoktur. Pek çok faktör böbrek taşı oluşum riskini arttırabilir. Böbrek taşı oluşumuna eğilim yaratan kimi risk faktörleri tanımlanmıştır.

• Yaş: Orta yaş gurubunda daha sık rastlanır.

• Aile hikayesi: Ailenizde böbrek taşı hikayesi olan birisi var ise taş oluşum riskiniz artar. Daha evvelce taş hastalığı geçirmiş iseniz tekrarlama riski yüksektir.

• Dehidratasyon (vücudun susuz kalması hali): Günlük sıvı tüketiminiz yetersiz ise böbrek taşı riskiniz artar. Sıcak iklim neslinde yaşıyorsanız ve terleme ile kaybedilen sıvı ölçüsü fazla ve destek edilmiyor ise, bilhassa yaz aylarında, taş oluşum riskiniz yüksektir. Azalan idrar ölçüsüyle birlikte taş oluşum riski de artacaktır.

• Diyet: Proteinden güçlü, fazla tuzlu ve şekerli besinlerin tüketimi riski arttırır. Bilhassa fazla tuzlu beslenme idrarda atılan kalsiyum ölçüsünü ve taş riskini arttırır.

• Obezite: Yüksek beden kitle indeksi, artmış bel etrafı ve kilo alımı artmış böbrek taşı riski ile alakalıdır.

• Sindirim sistemi hastalıkları ve cerrahileri: Mide ve barsak cerrahileri, enflamtuvar barsak hastalıkları (Chron hastalığı, Ülseratif kolit) ya da uzun süren ishal kalsiyum ve su emilimini olumsuz tesirler ve taş oluşum riskini arttırır.

• Fiziksel aktivite seviyesi: Hareketsiz hayat şekli ve ağır antrenman sonrası terleme ile kaybedilen sıvını gereğince destek edilmemesi riski arttırır.

• Diğer tıbbi durumlar: Renal tübüler asidoz, sistinüri, hiperparatiroidizm, böbreğin birtakım kistik hastalıkları, böbreklerde doğumsal hal bozukluları, kimi ilaçlar ve idrar yolu enfeksiyonları taş riskini arttırır.

Böbrek taşı olan bireylerin %90’ından fazlasında kan ya da idrar tahlillerinde böbrek taşı oluşum eğilimini arttıran biyokimyasal anormallikler saptanır.

Ne tıp biyokimyasal anormallikler böbrek taşına neden olur?

Kanda ve idrarda tespit edilen biyokimyasal anormallikler böbrekte oluşan taşın çeşidi ile bağlıdır. Böbrek taşının tipini bilmek düzenlenecek tedavi ve taşın tekrar oluşumunun önlenmesi açısından kıymetlidir.

En sık görülen dört taş çeşidi ve yol açan biyokimyasal anormallikler aşağıdaki üzeredir;

• Kalsiyum Taşları: Birden fazla böbrek taşı kalsiyum taşıdır (özellikle kalsiyum okzalat). Bu hastalarda idrarda yüksek kalsiyum, oksalat, ürat ya da düşük sitrat düzeyleri saptanır. Fazla tuz tüketimi idrarda kalsiyum ölçüsünün artmasına neden olur. Kalsiyum metabolizmasını denetim eden parathormon seviyesindeki artış böbrek taşı ile sonuçlanır. Okzalat besinlerde doğal olarak bulunur, yemişler ve çikolata üzere besinlerde, zerzevat ve meyvelerde yüksek ölçüde mevcuttur.  Karaciğer de okzalat üretir. Besinlerle alım, yüksek doz D vitamini tüketimi, mide ve barsak cerrahileri, pek çok metabolik bozukluk idrardaki kalsiyom ve okzalat yoğunluğunu arttırabilir. Kalsiyum taşları kalsiyum fosfat biçiminde de karşımıza çıkabilir. Süt ve süt eserlerinin tüketilmesi taş oluşum riskini arttırmaz.

• Struvit Taşları: Tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonlarından kaynaklanır. Enfeksiyona yol açan bakterinin yarattığı idrar biyokimyasındaki değişim taş oluşumu ile sonuçlanır. Çok kısa müddette büyür ve çok büyük boyutlara ulaşabilir. Bazen bulgu vermezler.

• Ürik Asit Taşları: Sıvı tüketimi yetersiz ya da sıvı kaybı fazla; proteinden varlıklı beslenen şahıslarda sık görülür. Kimi genetik faktörler de ürik asit taşı vefatım riskini arttırır.

• Sistin Taşları: Sistin ismi verilen kimyasalın kandan temizlenemediği ve böbreklerden fazla ölçüde atıldığı kalıtımsal bir hastalık varlığında ortaya çıkar. Çoklukla öbür aile bireylerinde de emsal durum kelam hususudur.

Böbrek taşı ne cins şikayetlere yol açar?

Böbrek taşları böbrek içinde hareket etmediği ve üreter ismi verilen, böbrek ve mesaneyi birbirine bağlayan, idrar kanalına düşmedikleri surece şikayete yol açmazlar. Böbrek taşından kaynaklanan ağrı taşın idrar kanalındaki hareketine bağlı olarak yer değiştirebilir ve şiddeti artıp azalabilir. Düşen böbrek taşları epey ağrılı olabilir fakat çoğunlukla kalıcı hasara neden olmazlar.

• Yanlarda ve sırtta, kaburgaların altında şiddetli ağrı

• Karın alt bölgelerine ve kasığa yayılan ağrı

• Ataklar halinde gelen ve şiddeti değişkenlik gösteren ağrı

• İdrar yaparken ağrı ve yanma hissi

• İdrarda pembe, kırmızı, kahverengi renk değişikliği

• Bulanık ve makûs kokulu idrar

• Bulantı, kusma

• Devamlı idrara çıkma isteği

• Normalden daha sık idrara çıkma

• Ateş, titreme (Eğer enfeksiyon gelişmiş ise)

• İdrar ölçüsünde azalma

Ne vakit doktora başvurmak gerekir?

Aşağıdaki şikayetleri yaşıyor iseniz vakit kaybetmeden tıbbi yardım alın;

• Yerinizde duramadığınız ve sizi rahatlatacak bir durum bulamadınız çok şiddetli ağrı varlığında

• Bulantı ve kusmanın eşlik ettiği ağrı varlığında

• Ateş ve titremenin eşlik ettiği ağrı durumunda

• İdrarda kan gördüğünüzde

• İdrar yapmakta zahmet çekiyor iseniz

Böbrek taşı tanısı nasıl koyulur?

Eğer hekiminiz böbrek taşından şüpheleniyor ise kimi tanısal testler yapılmasını isteyecektir;

• Kan Analizi: Kalsiyum ve ürik asit seviyeleri kıymetlendirilir. Böbreklerinizin çalışma durumu, varsa öbür hastalıkların teşhisi yapılabilir.

• İdrar Analizi: İdrarda kanama ve enfeksiyon araştırılmasının yanı sıra 24 saatlik idrar testi yapılarak taş oluşumuna neden olan mineraller ve taş oluşumunu engelleyen unsurlar incelenebilir.

• Radyolojik Görüntüleme Metotları: görüntüleme usulleri ile idrar yollarındaki taşlar tespit edilebilir. Bu emelle;

  • Düz Karın Grafisi: Küçük taşlarda muvaffakiyet talihi düşüktür

  • Ultrasonografi

  • Bilgisayarlı Tomografi: Altın standart sistemdir, 3 mm’den küçük taşları bile tespit edebilir

  • İntravenöz Ürografi: Koldaki toplardamar içine zerk edilen özel boya böbreklerden mesaneye yanlışsız geçer ve bu sayede idrar yolları anatomisi ve tıkanıklık yaratan taşlar kıymetlendirilir. Düz karın grafisi (IVP) ya da bilgisayarlı tomografi (CT Ürografi) kullanılabilir

• Taş Tahlili: Düşen taşların incelenmesi ile taşın tipi tespit edilebilir ve önleyici tedavi başlanabilir

Böbrek taşları nasıl tedavi edilir?

Böbrek taşı tedavisi taşın çeşidi, nedeni, boyutu ve yerleşim yerine nazaran değişir. Pek çok böbrek taşı girişimsel tedaviler gerektirmez. Tedavi ile 5 mm’nin altındaki taşların yaklaşık %98’i sıvı tüketiminin arttırılması, ağrı kesici ilaçlar ve taşın düşmesini kolaylaştıran kimi tedaviler ile düşürülebilir. Tekrarlayan ağrıya neden olmayan, böbrekte genişleme ve böbrek işlevlerinde bozulma yapmayan, 5-10 mm ortasındaki taşlar ilaç tedavisi ile takip edilebilir. Şayet bu taşlar 4-6 hafta içinde düşürülemez ise cerrahi müdahale gerekir.

• Su içmek: Günlük 2-3 litre su tüketimi idrar ölçüsünü ve akımını arttırarak üreter ismi verilen idrar kanalını temizleyebilir.

  Kendi kendine düşemeyecek kadar büyük; kanama, böbrek hasarı ve enfeksiyona neden olan böbrek taşlarının daha agresif halde tedavi edilmeleri gerekebilir.

• ESWL (Taş Kırma): Beden dışından taşa yönlendirilen ses dalgaları şok dalgası ismi verilen güçlü titreşimler oluşturarak taşı idrar kanalından dökülebilecek küçük boyutlara kesimler. Süreç 45-60 dakika sürer, orta seviyede bir ağrıya neden olur. Hastanın tercihine nazaran sakinleştirici ilaçlar ya da kolay bir anestezi altında yapılabilir.  İşlemin başarısı taşın boyutu ve yerleşim yerine bağlı olarak değişiklik gösterir. İdrar yolu enfeksiyonu olan, gebe, kanama eğilimi yaratan hastalık ya da ilaç kullanım hikayesi olan, omurgada hal bozukluğu bulunan, ileri derecede kilolu, aort genişlemesi olan hastalara uygulanamaz.

• URS / RIRS (Flexible URS): Genel ya da bölgesel anestezi altında yapılır. Üreter ismi verilen idrar kanalı ve böbrek içindeki küçük taşların tedavisinde kullanılır. Yaklaşık 2-3 mm çapında ışıklı optik bir sistem ve çalışma kanallarından oluşan bir aygıt yardımıyla uygulanır. Üretra ismi verilen dış idrar kanalı ve mesaneden geçilerek üretere ve böbrek içindeki havuzcuklara ulaşılır ve lazer, ultrasonik ya da basınçlı taş kırıcı aygıtlar yardımıyla taş tabiatıyla düşebilecek boyuta gelene kadar parçalanır. Süreç bitiminde dokudaki şişmeyi rahatlatması ve güzelleşmeyi hızlandırması emeliyle stent yerleştirilebilir.

• PCNL: Genel anestezi altında yapılır. Böbrek içindeki büyük boyutlu taşların tedavisinde tercih edilen bir formüldür. Özel optik sistem ve aygıtlar ile sırt bölgesinden yapılan 1 cm’lik bir kesi ile böbreğe ulaşılır ve taş lazer, ultrasonik ve basıçlı taş kırıcı aygıtlar ile kesimlere ayrılarak beden dışına alınır. Hastanede kalış süresi1-2 gündür.

• Paratiroid Cerrahisi: Paratiroid bezleri, uzunluğunda tiroid bezinin dört köşesinde bulunurlar. Birtakım kalsiyum fosfat taşları paratiroid bezinin fazla çalışmasından kaynaklanırlar. Bu durumda cerrahi müdahale gerekebilir.

Taş oluşumu engellenebilir mi?

Taş oluşumunun ve nüksünün önlenmesinde birinci teklif su tüketimidir. Böbrek taşı hikayesi olan hastalar ekseriyetle günlük 2-3 litre su tüketimi önerilir. Kâfi sıvı alımının takibinde idrar ölçüsü kıymetlidir. Günlük 2 litre idrar ölçüsü kâfi sıvı alımını gösterir. Böbrek taşları genetik tabanda gelişen iç ve dış etkenler ile tetiklenen oluşumlar olduğundan ötürü kimi beslenme ve hayat stili değişiklikleri ve öncesinde böbrek taşı olan hastalarda ilaç tedavileri ile taş oluşum ve nüks riski azaltılabilir. Bu hedefle;

• Günlük kâfi su tüketimi

• Okzalat içeren besinlerin tüketiminin azaltılması

• Düşük tuz ve hayvansal protein içeren yiyeceklerin tercih edilmesi

• Kalsiyumdan varlıklı besinlerin tüketilmesi lakin kalsiyum içeren beslenme takviye eserlerinin kullanılmaması

Bazı taş tiplerinde idrar içeriğindeki mineral ve asit ölçüsünün denetim altına alınması taş oluşumunu önlemede yardımcı olabilir.

Bu hedefle birtakım ilaçlar kullanılabilir;

• Kalsiyum Taşları: Birtakım idrar söktürücü ilaçlar ve fosfat içeren ilaçlar tabip önerisi ile kullanılabilir.

• Ürik Asit Taşları: Allopurinol etken unsurlu birtakım ilaçlar kan ve idrardaki ürik asit ölçüsünü düşürerek idrar pH’sını alkali seviyede tutmada yardımcı olurlar. Azı durumlarda bu tedavi ürik asit taşlarının erimesini sağlayabilir.

• Struvit Taşları: Bu çeşit taşlar tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonları ile tetiklendiğinden ötürü düşük dozda uzun müddetli antibiyotik tedavileri struvit taşlarının önlenmesinde kullanılabilir.

• Sistin Taşları: Tedavisi güç olan taş cinsidir. Olağanda önerilenden daha fazla su tüketimi gerekir. Tek başına su tüketiminin kâfi olmadığı durumlarda idrardaki sistin ölçüsünü denetim altına alan ilaç tedavileri uygulanabilir.

Böbrek taşı hastaları nasıl beslenmelidirler?

En sık görülen böbrek taşları beslenme ile alakalı olan kalsiyum ve ürik asit taşlarıdır. Kâfi su tüketimi böbrek taşlarının oluşumunu engellemek için en tesirli yoldur. Ayrıyeten kimi yiyeceklerden kaçınarak böbreklerde taş oluşumu engellenebilir. Bunun için tuz (sodyum) azaltılmalı, et ve alkolü az tüketmeli, oksalat içeren besinlerin tüketimi sınırlanmalıdır.

• Sodyum: Tavsiye edilen günlük sodyum oranı 2,4 mg’dır (Yaklaşık 1 çay kaşığı). Fazla sodyum tüketimi idrar kalsiyum seviyesini yükselterek böbrek taşı riskini arttırır. Böbrek taşı hastaları patates cipsi, hamburger, dondurulmuş hazır besinler, işlenmiş besinler, tuzlu atıştırmalıklar, tuzlu peynirler, hazır çorbalar, şarküteri eserleri, tuzlu yemişler üzere yüksek sodyum içerikli konserve ve hazır besinleri tüketmemelidirler.

• Oksalat: Çilek, ıspanak, çikolata ve çikolatalı içecekler yemişler, çay, kahve, koyu renkli biralar, soya sosu ve içecekleri üzere oksalat bakımından güçlü besinler böbrek taşı riskini arttırırlar.

• Alkol ve Et Eserleri: Yüksek hayvansal protein içeren besinler idrardaki ürik asit, kalsiyum ve oksalat ölçüsünü arttırır. Az ölçüde alkol tüketimi böbrek taşı oluşumuna yol açmaz fakat yüksek ölçülerde tüketildiğinde ürik aside dönüşen “pürin” içeriğinden ötürü taş oluşum riskini arttırır.

• Diğer Besinler: Çok şekerli içecekler, rafine şeker, kızılcık suyu, greyfurt suyu böbrek taşı olanlara önerilmez.